Historie
Tegenwoordig denken we bij het woord kalk aan essentiële voedingsstoffen, maar kalk wordt al eeuwenlang op vele manieren gebruikt.
Waarschijnlijk hebben de Romeinen het gebruik van kalk in Nederland geïntroduceerd. Daarna raakte kalk in de vergetelheid. In de vroege middeleeuwen werd tras gebruikt, een bindmiddel gemaakt van gemalen tufsteen. Pas in de 13e eeuw werd kalk weer gebruikt in Nederland, voornamelijk voor metsel- en pleistermortels.
Aan het eind van de 16e eeuw ontwikkelden de Nederlandse steden zich in een hoog tempo. Houten huizen maakten plaats voor bakstenen huizen. Voor het pleisteren en metselen van deze bakstenen huiz
en was kalk nodig, waardoor de vraag naar kalk steeg. Dit resulteerde in de bouw van vele kalkovens door heel Nederland. In de 19e eeuw kwam de vraag naar kalk vooral vanuit de landbouw en industrie. Hierdoor werd de vraag naar kalk ineens een stuk groter dan het aanbod, dus werd kalk geïmporteerd vanuit bijvoorbeeld de Belgische Maasvallei met zijn kalksteenrijke bodem.
Na de uitvinding van cement werd in de 20e eeuw de functie van kalk als bindmiddel overbodig. De komst van cement betekende het einde voor de kalkindustrie en deze verdween in Nederland. Het overgrote deel van de kalkconsumptie wordt tegenwoordig geïmporteerd. Kalk wordt nog sporadisch toegepast wanneer de situatie dit vereist, bijvoorbeeld bij restauraties van historische gebouwen.
De oudste kalkovens waren kleine,ronde ovens gebouwd van steen of klei. Deze ovens werden gestookt met hout of turf en hadden een beperkte capaciteit. Later werden de kalkovens groter en werden ze vaak gebouwd van baksteen. In de 19e eeuw verrezen in veel landen grote kalkovens, gestookt met steenkool. Tegenwoordig zijn er nog maar weinig kalkovens in bedrijf, maar sommige zijn bewaard gebleven als industrieel erfgoed en hebben nu een functie als museum of evenementenlocatie.
Groningen
De kalkindustrie is historisch gezien een belangrijke industrie geweest in de provincie Groningen. Er zijn verschillende kalkovens te vinden in de regio, onder andere in Appingedam. De kalkoven van Appingedam is de enige in de provincie Groningen die nog in originele staat verkeert. Daarom vertegenwoordigt deze kalkoven belangrijk industrieel erfgoed en heeft het de status van een Rijksmonument gekregen.
Per schip werden schelpen uit de Waddenzee naar de kalkoven van Appingedam gebracht. De kalkovens waren naast de steenbakkerijen belangrijk voor de regio; zij droegen bij aan de groei van plaatsen als Groningen, Appingedam en Delfzijl. Een enkele kalkoven kreeg een nieuwe bestemming, zoals die bij Garmerwolde, die nu een woonhuis is. In Zoutkamp betreurden ze de sloop van de oude kalkoven en is hier enkele jaren geleden een nieuwe gebouwd. Op de kaart hiernaast is te zien waar in de provincie Groningen kalkovens hebben gestaan
Kalk
Kalk bestaat voornamelijk uit calciumcarbonaat (CaCO3). Het wordt gewonnen uit schelpen of kalksteen. Kalk is van nature altijd chemisch verbonden met andere stoffen, zoals koolzuur. Marmer bestaat ook voor een deel uit kalk.
Hoe wordt het gemaakt?
In de Groninger kalkovens werd kalk verkregen door schelpen te verhitten tot wel 900 graden Celsius. Dan wordt calciumcarbonaat omgezet in calciumoxide en koolstofdioxide. Het resulterende product is de ongebluste kalk. Om gebluste kalk te maken wordt ongebluste kalk gemengd met water, waardoor het uitzet en warmte afgeeft. Bij dit heftige proces ontstaat calciumhydroxide. De gebluste kalk is veel veiliger dan ongebluste kalk.
Waar wordt het voor gebruikt?
Kalk is een materiaal met veel toepassingen. Het wordt bijvoorbeeld gebruikt in de bouw om mortel en beton te maken, en om muren en gevels te pleisteren. Daarnaast wordt kalk gebruikt in de landbouw om de zuurgraad van de bodem te neutraliseren en de groei van gewassen te bevorderen. Ook wordt kalk gebruikt bij de staalproductie en bij de zuivering van afvalwater. Kalk kende zelfs een medische toepassing: het werd gebruikt om maagzweren te behandelen en als antisepticum. Kortom, kalk is een veelzijdig en belangrijk materiaal dat in veel verschillende hoedanigheden zijn nut heeft bewezen.
Brandstof
De benodigde turf werd per schip en later per vrachtwagen uit de veengebieden gehaald. Turf werd vroeger veel gebruikt als brandstof voor verwarming en koken. In Noord-Nederland kwam veel turf uit de Gronings-Drentse Veenkoloniën, en uit meerdere gebieden in Drenthe, Overijssel en Friesland.
Kalkoven
In een kalkoven wordt kalk geproduceerd door kalksteen of schelpen te verhitten. De kalksteen wordt in de oven geladen en verhit tot een temperatuur van ongeveer 900 graden Celsius. Door de hitte wordt het calciumcarbonaat in de kalksteen afgebroken en ontstaat er calciumoxide, oftewel kalk. Tijdens dit proces wordt ook kooldioxide gevormd, dat als gas uit de oven ontsnapt. Na ongeveer 36 uur is het proces voltooid en kan de kalk uit de oven worden gehaald.
Voordat het proces kon beginnen werd eerst turf, met de hand, in de kalkoven opgestapeld. Vervolgens werden de schelpen met kruiwagens of manden in de oven gebracht. Later kwam hiervoor een Jacobsladder. De benodigde zuurstof kwam binnen via luchtkanalen en luchtopeningen. De ongebluste kalk werd uit de oven gehaald en met water overgoten in het les- of blushuis. Twee kruiwagens schelpen werden gecombineerd met één emmer water. Zo ontstond gebluste kalk, die nog werd gezeefd. Het eindproduct werd daarna klaargemaakt voor de verkoop.
Omdat gebluste kalk vocht aantrekt kon deze niet heel lang worden bewaard. Daarom werd de kalk meestal op bestelling geproduceerd.
Werknemers
Kalkbranden was niet seizoensgebonden en de werkzaamheden konden het hele jaar uitgevoerd worden, behalve bij extreem lage temperaturen. In de praktijk werden kalkovens vaak niet permanent gebruikt. Kalk werd doorgaans in opdracht geproduceerd, met name voor de bouw. Omdat er in de wintermaanden weinig gebouwd werd, lagen de kalkovens rond deze periode dan zo goed als stil.
Hoewel het verkrijgen van goed gebrande kalk een zekere kennis en ervaring vereiste, was scholing niet nodig. Kennis werd dan ook van werknemer op werknemer doorgegeven. Omdat het werk in de kalkovens lichamelijk zwaar was, werkten er voornamelijk mannen bij de kalkovens. Het is belangrijk te bedenken dat het hoogtepunt van deze handel vóór 1900 lag, toen de arbeidsomstandigheden en vrouwen- en kinderarbeid, nog veel misstanden bevatten. Bovendien veroorzaakte het blussen van de kalk vaak grote stofwolken die vele gezondheidsrisico’s met zich meebrachten.
Kalkoven van Appingedam
B. Dijkstra heeft de kalkoven van Appingedam in 1900 opgericht op grond die de familie Dijkstra al sinds 1881 bezat. De familie had ook een steenfabriek in de Langerijp, ten noorden van het Damsterdiep. Deze twee bedrijfssectoren stonden vaak in wisselwerking met elkaar. De dakpannenmaker Niklaas Jans Doornbos kocht in 1921 het perceel waarop de kalkoven stond van Dijkstra. In 1927 ging de kalkoven met bijbehorende installaties verder onder de naam N.V. Kalkbranderij De Fivel. Onder die naam heeft de kalkoven tot kort na 1960 gefunctioneerd.
In 1923 kwam er een schelpenlift (Jacobsladder) met elektromotor, waarvoor een Hinderwetvergunning werd verkregen. De originele Jacobsladder is helaas verloren gegaan. Sinds 1968 heeft de kalkoven De Fivel de status van Rijksmonument.
‘De Fivel’
‘De Fivel’ was de naam die in 1927 aan de kalkoven werd gegeven. Het is niet echt een unieke naam. In Appingedam en omgeving zijn meer bouwwerken met dezelfde of een soortgelijke naam. De ligging van Appingedam in de streek ‘Fivelingo’ verklaart dit. De driehoek Delfzijl, Spijk, Loppersum vormt het hart van de streek Fivelingo. De streek is vernoemd naar de verdwenen veenrivier de Fivel en is ook wel bekend als Fivelgo. Deze rivier ontsprong in het veengebied bij Slochteren en stroomde via Wittewierum en Ten Post naar Westeremden, waar zij uitmondde in een brede zeearm: de Fivelboezem.
Nu liggen Appingedam en de kalkoven “De Fivel” helemaal niet aan deze rivier. Omdat Appingedam de grootste stad in de regio Fivelingo is, is het mogelijk dat de naam voortkomt uit een gevoel van trots ten opzichte van dit stukje geschiedenis.
Kalkoven bezichtigen:
De kalkoven is via het museum op afspraak te bezichtigen op donderdagen tussen 10.00 uur en 13.00 uur. Hiervoor kunt u telefonisch een afspraak maken. Ook kunt u de kalkoven bezichtigen via de rondvaartboot (laatste afvaart elke zaterdag), of met een stadsgids via Tourist Info Eemsdelta.
